Kısa bir bakış
- Belirtileri: Topuk ağrısı (ileride kötüleşen), sabah kalkış ağrısı, yürüme bozuklukları.
- Tedavi: Rahatlatıcı, soğutma, ağrı kesicilerle konservatif tedavi, kısa süreliğine de kortizon, germe egzersizleri, ayakkabı ekleri, atel, bant bandajları, masajlı fizyoterapi, ekstrakorporeal şok dalga tedavisi (ESWT), röntgen iltihabı ışınlaması, cerrahi tedavi açık kesi.
- Prognoz: Konservatif tedavi veya cerrahiden sonra prognoz genellikle iyidir. İyileşme altı ay içinde mümkündür, bazen bir ila iki yıl sürer.
- Teşhis: Tıbbi öykü ile fizik muayene, röntgen ve ultrason muayenesi, manyetik rezonans görüntüleme (MRI).
- Nedenleri: Plantar tendonun aşırı kullanımı ve tahrişi (spor sırasında veya Aşil tendonunun kısalması durumunda sık görülür), yaralanma.
- Önleme: Uygun ve sabitleyici ayakkabı, ortopedik tabanlık, spor öncesi ısınma ve esneme egzersizleri, spor sonrası esneme egzersizleri
Plantar fasiit nedir?
Plantar fasya, kalkaneal tüberozite (yumru kalkanei) olarak adlandırılan kalkaneusun alt ve ön kenarından kaynaklanır. Tarsus'u metatarsallara ve metatarsofalangeal eklemlere bağlar. Hep birlikte ayağın uzunlamasına kemerini oluşturur.
Ayak yuvarlandığında plantar fasya, ön ayaktan arka ayağa kuvvet aktarımını sağlayan ırgat etkisi adı verilen etkiyle gerilim altına alınır. Fasyanın amacı uzunlamasına kemeri germek, arka ayak ve ön ayağı hizalamak, şoku absorbe etmek ve ayak kemerini pasif olarak yükseltmektir.
Plantar fasiit terimi, Anglo-Amerikan “plantar fasiit” teriminden ödünç alınmıştır. Hastalık (patoloji) ve anatomi açısından ise semptomlar “topuk ağrısı sendromuna” karşılık gelirken, “plantar fasiit” ise ikinci kuneiform kemik ve metatars üzerinde oluşan klinik tabloyu ifade eder.
Plantar fasiitin belirtileri nelerdir?
Plantar fasiitin başlangıcı kademelidir. Zamanla semptomlar genellikle haftalar veya aylar içinde giderek kötüleşir. Çoğunlukla topuk ağrısını (kalkaneodini) içeren semptomlar, başlangıçta yalnızca efor sarf edildiğinde, daha sonra da sabah kalkarken ve dinlenirken ortaya çıkar. Etkilenen kişiler genellikle ayak altında veya topuk bölgesinde yanma veya çekme ağrısından şikayet ederler. Bazen yürüyememeye yol açarlar.
Plantar fasiitin bir belirtisi, kısa bir yürüyüş süresinden sonra kaybolan, ayağa kalktıktan hemen sonra topuk ağrısıdır (başlangıç ağrısı). Spor sırasında, hastalar başlangıçta eforun başlangıcında ağrılı dönemler yaşarlar ve ısındıkça bu ağrılar azalır. Egzersizin sonuna doğru semptomlar geri döner. Özellikle koşmak ve zıplamak ağrıyı yoğunlaştırır.
Plantar fasiit nasıl tedavi edilir?
Konservatif tedavi
Plantar fasiitin iltihabını ve ağrısını azaltmak için tedavi öncelikle sportif hareketlerin hafifletilmesinden veya ayarlanmasından oluşur. Bu süreçte doktor, örneğin dağ koşuları, kum veya taştan koşu yüzeyleri, antrenmandaki ani artışlar gibi antrenman yöntem ve koşullarını analiz eder ve gerekirse değişiklik önerir.
Germe egzersizleri: Baldır ve plantar kaslar için germe egzersizleri, plantar fasiitin konservatif tedavisinin önemli bir parçasıdır. Bir çalışmada hastaların yüzde 72'sinin yalnızca esneme egzersizleriyle semptomları iyileştiği görüldü.
Örneğin, bir esneme egzersizi, ayağın buzla dolu bir şişenin üzerinde yuvarlanmasını içerir. Ön ayağın etrafına sarılmış ve başa doğru çekilmiş bir havluyla ayağı pasif olarak esnetmek de iyi bir esneme egzersizidir. Doktorlar ve terapistler, esneme egzersizlerinin günde yaklaşık üç kez, en az on dakika boyunca tekrarlanmasını öneriyor.
Bant bandajları: Ayağı ve kemeri stabilize etmek için bantlar ve bandajlar kullanılabilir. Her ikisi de yürürken tendon üzerindeki baskıyı azaltır, böylece stresi ve topuk ağrısını azaltır.
Fizik tedavi: Tendon tabanındaki enine sürtünme masajları gibi özel masajlar ilk başta rahatsız edici olsa da ağrının hafiflemesine yardımcı olur. Ayrıca tedavinin bir kısmı hedeflenen ayak kas eğitimidir.
Kilo kaybı: Fazla kilolu kişiler plantar tendona daha fazla baskı uyguladığı için plantar fasiite daha yatkındır. Enflamasyon varsa ve aşırı kilo da varsa, kilo vermek genellikle tedavinin bir parçasıdır.
İlaçlar: Uygun ilaçlar, steroidal olmayan antiinflamatuar ilaçlardır (NSAID'ler). Kortizonlu enjeksiyon tedavisi de ağrının yüzde 70'e varan oranda kaybolmasını sağlayan başka bir seçenektir. Ancak tekrarlanan enjeksiyonlar tendon dokusunun metabolizmasını yırtılma riskini artıracak kadar azaltabilir.
X-ışını inflamatuar ışınlaması: Doktorlar ayrıca konservatif olarak tedavi edilen ve başarı sağlanamayan plantar fasiit için de X-ışını inflamatuar ışınlamayı kullanırlar. Bu yöntemle tedavi edilen hastaların yaklaşık üçte ikisi ağrısız hale gelir. Dezavantajı ise radyasyona maruz kalmadır.
Kesi ile cerrahi tedavi
Altı ay sonra konservatif önlemlere rağmen herhangi bir iyileşmenin sağlanamadığı nadir durumlarda doktorlar ameliyatı düşünürler. Bu genellikle konservatif tedavi girişimlerine yanıt vermeyen vakalar için geçerlidir; plantar fasiit hastalarının yaklaşık yüzde beşi ameliyata girer.
Açık çentik açma, plantar fasiitin cerrahi tedavisinde standart prosedürdür. Bu prosedürde, ayak tabanında basınç ağrısının en şiddetli olduğu nokta üzerinden deride kısa, eğik bir kesi yapılarak plantar fasyanın kökenine çentik atılır. Bu, tendondaki gerilimi anında azaltır. Ayrıca ağrılı yara izlerinin önlenmesine de yardımcı olur. Topuk dikeni mevcutsa tabanından da ablasyon yapılabilir.
Ameliyat sonrası altıncı haftadan sonra koşu yükünü yavaş yavaş artırmak mümkün olsa da başlangıçta sadece hafif dayanıklılık antrenmanları önerilir. Ameliyattan sonraki onuncu ila onikinci haftadan önce yük atlamak hâlâ kesinlikle önerilmez. İyileşme sürecinin tamamı en az on iki hafta, hatta bireysel vakalarda bir yıla kadar sürer.
Endoskopik tedavi de mümkündür. İyileşme süresi daha sonra genellikle daha kısadır.
Operasyonun komplikasyonları
Bir komplikasyon olarak örneğin ağrı ameliyattan sonra da kalır veya orta ayağa doğru yayılır. Bu, uzunlamasına arkın gerilimi değiştiği için plantar fasyanın tamamı kesildiğinde meydana gelir. Her ameliyatta olduğu gibi yüzeysel veya derin enfeksiyonlar, ağrılı yara izleri veya derin ven trombozu gibi genel cerrahi riskler göz ardı edilemez.
Diğer tedavi seçenekleri
Aynı durum hint yağı veya kapsaisin içeren alternatif ilaçlar için de geçerlidir. Hint yağı özellikle kollajen oluşumunu uyarır ve böylece diğer özelliklerinin yanı sıra tendonların yapısını güçlendirdiği söylenir. Aynı zamanda antiinflamatuar etkisi de vardır. Kapsaisin, özellikle sporda, flaster ve merhem şeklinde ağrı kesici olarak yaygın şekilde kullanılmaktadır.
Soğuk aynı zamanda ağrıya da bir ölçüde etki eder ve ayak tabanındaki yanma hissini azaltır. Bu nedenle doktorlar, akut topuk ağrısı durumunda ayağın soğutulmasını önermektedir. Soğutma pedleri (soğutma paketleri) veya kuark kompresleri bu amaç için uygundur.
Isı, topuk ağrısı için de aynı derecede yararlı bir çözümdür. Soğuk gibi kan dolaşımını ve dolayısıyla vücudun kendi kendini iyileştirme gücünü harekete geçirir. Ama aynı zamanda rahatlama sağlar ve sertleşmiş dokuyu gevşetir. Isıtılmış cilt dostu yağlarla yapılan masajlar bu nedenle plantar fasiit tedavisinde destekleyici bir önlem olarak çok uygundur ve evde yapılabilir.
Ev ilaçları ve homeopatinin sınırları vardır. Belirtiler uzun süre devam ederse, iyileşmez veya daha da kötüleşirse mutlaka bir doktora başvurmalısınız.
Plantar fasiitin iyileşme şansı nedir?
Plantar fasiitli hastaların çoğunda konservatif tedavi yöntemleri başarılıdır ve vakaların yüzde 80 ila 90'ında tedavi mümkündür. Ancak hastalığın seyri veya iyileşme süreci çoğu zaman uzar ve bir ila iki yıl sürer. Doktorlar sporculara bu süre zarfında eforlarını ciddi şekilde sınırlamalarını tavsiye ediyor. Cerrahi tedaviden sonra sporcular da dahil olmak üzere yaklaşık on hastadan dokuzu semptomlarında yüzde 80 oranında iyileşme bildiriyor.
Plantar fasiit nasıl teşhis edilir?
Plantar fasiit şüphesi varsa ilk başvurulacak kişiler aile hekimleri veya ortopedi uzmanlarıdır. Plantar fasiitin karakteristik bir tıbbi geçmişi (anamnez) vardır, bu da teşhisin hızlı bir şekilde yapılabileceği anlamına gelir. Hekimin tarih görüşmesi sırasında sorabileceği tipik sorular şunlardır:
- Ayağınızı akut bir şekilde yaraladınız mı?
- Ağırlık taşımaktan dolayı topuğun altı acıyor mu?
- Ağrı ne zaman ortaya çıkar? Hangi hareketlerle?
- Ağrı nereye yayılıyor?
Muayenede, etkilenen kişi genellikle fasyanın tabanında topuğun altında lokalize hassasiyet bildirir. Yırtık olması durumunda ayak tabanında basınç ağrısıyla birlikte morarma meydana gelir.
Rahatsızlık akut bir şekilde ortaya çıkarsa, muhtemelen bir gerginlik veya nadir durumlarda plantar tendonun bir yırtılmasıdır. Etkilenen kişi, ağrı nedeniyle daha fazla zorlanmanın ve koşmanın artık mümkün olmadığını belirtti. Öte yandan şikayetler daha da kötüleşti. Bazen bir şişlik veya hematom, kırık, kas yaralanması veya yırtılma gibi diğer yaralanmalara işaret eder.
Görüntüleme teşhisi
Plantar fasiitin daha ayrıntılı tanısı için doktorlar, röntgen ışınlarına ek olarak ultrason ve manyetik rezonans görüntülemeye (MRI) başvururlar.
X-ışını
Yan röntgenler plantar fasiitli hastaların yaklaşık yüzde 50'sinde topuk dikenini gösterir. Ancak bu tanısal değildir ve nüfusun yaklaşık yüzde 25'inde görülür. Ayak arkası hizalama bozukluğunu dışlamak için doktorlar ayağın röntgenini üç düzlemde çekerler.
Ultrason
Manyetik rezonans görüntüleme
Doktor, manyetik rezonans görüntüleme (MRI) yardımıyla ayağın hassas kesitsel görüntülerini alır. Daha iyi bir değerlendirme için doktor genellikle damar yoluyla kana enjekte ettiği bir kontrast madde kullanır. MR ile iltihabın tam yeri ve kapsamı belirlenebilir. MR kullanımı özellikle ameliyat öncesinde, olası kırıkların, kısmi kırıkların, tendon anormalliklerinin ve kemik kontüzyonlarının gözden kaçırılmaması açısından faydalıdır.
Plantar fasiit neden olur?
Plantar fasiit esas olarak plantar fasyanın aşırı kullanımından kaynaklanır. Bu genellikle sporla, özellikle de koşma veya atlamayla bağlantılı olarak meydana gelir. Plantar fasiit özellikle yaşamın dördüncü ve beşinci dekatlarında yaygındır ve muhtemelen yaşa bağlı aşınma ve yıpranmayla ilişkilidir. Koşu disiplinlerindeki tüm sporcuların yaklaşık yüzde onu plantar fasiitten etkilenmektedir. Diğer yüksek riskli sporlar arasında basketbol, tenis, futbol ve dans yer almaktadır. Eğitim süresi ile şikayetlerin sıklığı arasında bir ilişki yoktur.
Ayrıca yaralanmalar bazen plantar fasiitin nedeni olabilir. En küçük değişiklikler bile bazen kollajen liflerinde hasara neden olur ve dolayısıyla kronik inflamasyona yol açar. Hastalar örneğin karşıdan karşıya geçerken topuğunun yolun kenarına sıkıştığını belirtiyor.
Plantar fasiit önlenebilir mi?
Plantar fasiit genellikle eğitilmemiş kasların ve ilgili tendonun aşırı yüklenmesinden kaynaklandığından, doktorlar özellikle sporculara spor yapmadan önce kasları iyice ısıtmalarını tavsiye ediyor. Gerilmiş kaslar ve tendonlar iltihaplanma veya yırtılmaya daha az eğilimlidir. Önleyici esneme egzersizleri hem spor öncesi hem de spor sonrası faydalıdır. Bu aynı zamanda insanların ister iş ister eğlence amaçlı olsun, çok fazla koşma veya atlama yaptığı aktiviteler için de geçerlidir.
Doğru ayakkabılar da önemlidir. İyi destek ve yastıklamaya sahip ayakkabılar giymek plantar tendonun iltihaplanmasını önleyebilir.
